تاریخچه بازار بورس در ایران و جهان

بازار بورس چیست و چرا باید بازاری با این نام داشته باشیم؟ اگر بخواهیم به زبان ساده توضیح دهیم، بازار بورس یک بازار توسعه یافته برای سرمایه‌گذاری و  کسب سود است. اما در حقیقت بازار بورس با هدف رونق اقتصادی و شرایط بهینه‌تر برای شرکت‌های مختلف فعالیت می‌کند. خرید و فروش سهام در بورس باعث می‌شود شرکت‌های فعال در این بازار نقدینگی لازم برای فعالیت‌های اقتصادی خود را کسب کرده و از این طریق بتوانند هم رونق خوبی برای فعالیت‌های خود رقم بزنند و هم پویایی اقتصادی کشور را نیز سبب شوند. 

در این مقاله از آکادمی مزدکس با تاریخچه بازار بورس و نحوه شکل گیری بازارهای متخلف بورسی آشنا می‌شویم.

تاریخچه بازار بورس

کلمه بورس از فردی به نام «واندر بورس» گرفته شده که در اوایل سده پانزدهم میلادی در شهر بروژ بلژیک زندگی می‌کرد. صراف‌ها و معامله‌گران کل شهر جلو خانه وی جمع شده و به دادوستد کالا، پول و اوراق بهادار مشغول می‌شدند. اما اگر بخواهیم بدانیم این مفهوم از چه تاریخی در جهان پا گرفت باید به دنبال ریشه آن را در سال‌های قبلتر باشیم. در قرن یازدهم میلادی، تاجرانی بودند که در فعالیت‌هاي تجاری خود دچار زيان می‌شدند و بنابراين تصميم گرفتند جلوی زيان خود را بگيرند. آنها تصمیم گرفتند در فعالیت‌های اقتصادی با همدیگر شریک شوند. البته قرار شد تا سود و زيان خود را با یکدیگر تقسيم كنند و نتيجه آن برای همه سودآور بود. كم كم اين تجربه موفقيت‌آميز شکل قانونی به خود گرفت تا جایی كه در روسيه شركت‌هاي سهامی به وجود آمدند. پس از رشد اینگونه سرمایه‌گذاری‌ها برای اولین بار مراكزی برای این فعالیت‌ها ایجاد شد. اين مراكز بورس ناميده شدند و در نهایت در سال 1611 میلادی اولين مرکز رسمی بورس جهان در آمستردام هلند تاسيس شد.

تاریخچه بازار بورس جهان در این جدول به صورت کامل توضیح داده شده است.

تاریخ (میلادی)	رویداد
1531	اولین بازار رسمی در آنتورپ بلژیک ایجاد شد که به کارگزاران و وام دهندگان امکان مبادله سفته و اوراق قرضه را می‌داد.
1611	اولین معاملات سهام توسط شرکت هند شرقی هلند در بورس اوراق بهادار آمستردام منتشر شد.
1773	ایده معامله سهام راه خود را به لندن باز کرد و معامله‌گران سهام شروع به مبادله در یک قهوه‌خانه کردند.
1790	بورس اوراق بهادار فیلادلفیا باز شد که به تامین مالی توسعه غرب ایالات متحده کمک نمود.
1792	معامله‌گران در نیویورک قرارداد باتن وود را امضا کردند. طبق این قرارداد 24 معامله‌گر شهر نیویورک باهم قرارداد خرید و فروش سهام را طبق قوانین و چارچوب خاصی امضا کردند. این قرارداد بعدها در سال 1817 به عنوان بورس بهادار نیویورک رسمیت یافت.
1878	بورس اوراق بهادار توکیو برای ایجاد بازاری برای اوراق قرضه دولتی صادر شده برای سامورایی‌ها باز شد.
1896	شاخص صنعتی داوجونز، اولین شاخص وزنی بازار سهام شرکت‌های صنعتی در بورس‌های ایالات متحده آمریکا عرضه شد.
1929	در این زمان پس از اینکه سرمایه‌گذاران متوسط برای اولین بار به راحتی قادر به خرید و فروش سهام بودند، بازار سهام در 29 اکتبر سقوط کرد، روزی که پنج شنبه سیاه نام گرفت.
1971	در این سال معاملات بورس Nasdaq آغاز شد. این بازار اولین بازار سهام الکترونیکی جهان است.
2000	بازار Euronext به عنوان ترکیبی از بورس اوراق بهادار آمستردام، بورس اوراق بهادار بروکسل و پاریس پس از تشکیل اتحادیه اروپا تاسیس شد.
2007	بورس نیویورک با Euronext ادغام شد و NYSE Euronext را تشکیل داد.
2014	NYSE توسط Intercontinental Exchange یا همان ICE خریداری شد و متعاقباً از Euronext خارج شد.

بازار بورس با چه هدفی ایجاد شد؟

بازار بورس دو هدف بسیار مهم را دنبال می کند. اولین مورد این است که سرمایه‌ای در اختیار شرکت‌ها قرار دهد که آنها بتوانند از آن برای تأمین مالی و گسترش کسب‌وکار خود استفاده کنند. اگر شرکتی یک میلیون سهم منتشر کند و به قیمت 10 دلار به فروش برساند، به سادگی می‌تواند 10 میلیون دلار نقدینگی برای توسعه کسب‌وکار خود تامین کند. این شرکت با ارائه سهام به جای استقراض سرمایه مورد نیاز برای توسعه، از تحمیل بدهی و پرداخت هزینه های بهره برای آن بدهی جلوگیری می کند. هدف دوم این است که به سرمایه‌گذاران این فرصت را بدهد تا در سود شرکت‌های سهامی عام شریک شوند. برخی سهام به طور منظم سود مشخصی را پرداخت می کنند. اما راه دیگری که سرمایه‌گذاران می‌توانند از خرید سهام سود ببرند این است که اگر قیمت سهام نسبت به قیمت خرید آنها افزایش یابد، سهام خود را برای کسب سود بفروشند. به عنوان مثال، اگر یک سرمایه‌گذار سهام یک شرکت را به قیمت 10 دلار خریداری کند و متعاقباً قیمت سهام به 15 دلار در هر سهم افزایش یابد، سرمایه‌گذار می‌تواند با فروش سهام خود به سود 50 درصدی از سرمایه‌گذاری خود دست یابد.

تاریخچه شکل گیری بورس ایران 

شروع روند شکل گیری بورس اوراق بهادار در ایران به سال 1315 باز می‌گردد. در این سال به درخواست دولت وقت ایران، یک کارشناس بلژیکی به نام ران لوترفلد به همراه یک کارشناس هلندی، شروع به مطالعه درباره تشکیل بورس اوراق ایران کرده و طرح تاسیس و اساسنامه آن را تنظیم کردند. در همان سال‌ها یک گروه کارشناس در بانک ملی نیز مطالعه این موضوع را شروع کردند و در نهایت در سال 1317 شمسی گزارش کاملی درباره جزئیات مربوط به تشکیل بورس اوراق بهادار تهیه شد. اما  تحولات مربوط به جنگ جهانی دوم مانع از پیشرفت این حوزه در ایران شد. 

پس از آرام‌‍تر شدن شرایط کشور   در کودتای 28 مرداد 1332 و حاکم شدن آرامش نسبی، اتاق بازرگانی، اتاق صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی ایجاد شد تا چند سالی را به بررسی پیرامون این بازار و شرایط ایران برای تشکیل آن بپردازند. این گروه فعالیت خود را به صورت جدی از سال 1333 آغاز نمودند و پس از 12 سال تحقیق و بررسی، در سال 1345 قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار را تهیه و لایحه مربوط را به مجلس شورای ملی ارسال کردند. این لایحه در اردیبهشت 1345 تصویب شد، اما به دلیل عدم آمادگی بخش صنعتی و بازرگانی بورس تهران در 15 بهمن ماه 1346 با ورود سهام بانک صنعت و معدن به عنوان بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان  فعالیت خود را آغاز کرد. 

بورس اوراق بهادار طی سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷ که دوره پر تنش و پرحادثه انقلاب اسلامی بود با چالش‌های بسیاری مواجه شد و حتی تا مرز تعطیلی رسید. در این دوره بی اعتمادی به دولت و وضعیت نابسامان مالی شرکت‌ها موجب شد اعتماد به بورس بین سرمایه‌گذاران از بین رفته و بورس با کاهش معاملات مواجه شود. چالش‌های مربوط به ملی شدن صنایع کشور، بانک‌ها و بیمه‌ها، جنگ ایران و عراق، خروج برخی از بنگاه‌های اقتصادی از بورس و ربوی شناخته شدن این نوع دادوستد، موجب شد تا در سال ۱۳۶۱ بازار بورس در ایران تقریباً متوقف شود. اگرچه بورس همچنان پابرجا بود اما عدم وجود عرضه‌کنندگان و پایین بودن قیمت پیشنهادی خریداران موجب شده بود تا این بورس با رکود بسیاری مواجه شود. 

بااین‌وجود بازار بورس از سال ۱۳۶۷ رنگ جدیدی به خود گرفت و شاهد رشد حجم معاملات شد. این رشد بازار پس از تصویب قانونی با نام «قانون برنامه پنج ساله اول» بیشتر و بیشتر شد. این بازار در انتهای دهه نود با ورود شدید نقدینگی همراه بود که توانست شاخص بازار بورس تهران را تا چندین ماه به صورت صعودی نگه دارد .سپس پس از تخلیه هیجان بازار به روال عادی گذشته خود ادامه داد.

تاریخچه شکل گیری بازارهای بورس مهم 

در حال حاضر شهرهای بزرگ سراسر جهان دارای کارگزاری‌‌هایی هستند که سهام داخلی و بین المللی را می‌توان در آن معامله کرد. بزرگترین بورس اوراق بهادار جهان بر اساس ارزش بازار، بورس نیویورک است. در واقع، ارزش بازار نیویورک از مجموع ارزش بازار توکیو، لندن و نزدک فراتر می‌رود. در این قسمت 9 بورس بزرگ جهان بر اساس ارزش بازار را بررسی می‌کنیم:

بورس اوراق بهادار نیویورک (NYSE)

 بورس نیویورک آمریکا در تاریخ ۱۷ می سال ۱۷۹۲ میلادی بر اساس توافق‌‌ ۲۴ کارگزار بورس، در زیر یک درخت نارون در خیابان وال‌استریت شهر نیویورک شکل گرفت. این توافق‌نامه به «توافق‌‌ باتن وود» یا درخت نارون مشهور شد. پس از گذشت حدود ۲۵ سال از زمان توافق باتن وود، در هشتم مارس ۱۸۱۷ میلادی، بنیان‌گذاران این بازار تصمیم گرفتند که فرآیند معاملات خود را سازمان‌یافته‌تر و شفاف‌تر کنند. هم‌اکنون تعداد کسب و کارهای فعال در این بازار بیش از ۲۴۰۰ عدد است که بیشتر شامل شرکت‌های قدیمی و مستحکم مانند بانک‌ها و شرکت‌های نفتی است. 

بورس نزدک (NASDAQ)

بازار بورس نزدک (NASDAQ) بزرگ‌­ترین بازار مالی الکترونیک جهان در قلب آمریکاست که مقر اصلی آن در میدان تایمز شهر نیویورک واقع شده است. NASDAQ مخفف عبارت «National Association of Securities Dealers Automated Quotations system» به معنای سامانه اعلام قیمت خودکار انجمن ملی ‌معامله‌گران اوراق بهادار است. این بازار پس از بورس نیویورک در رتبه دوم فهرست بورس‌ها بر اساس ارزش بازار سهام معامله شده قرار دارد. در حال حاضر شرکت‌های بزرگ فناوری مانند اپل، مایکروسافت، گوگل، متا، آمازون و تسلا که هر کدام غول‌های بزرگ فناوری شناخته می‌شوند، در دومین بزرگ بازار سهام یعنی نزدک سرمایه گذاری کرده‌اند.

بورس اوراق بهادار توکیو (TSE)

بورس اوراق بهادار توکیو (Tokyo Stock Exchange) که با عنوان TSE نیز شناخته می‌شود اصلی‌ترین بازار سهام ژاپن به شمار می‌رود که اساس آن در شهر توکیو قرار دارد و با توجه به امنیتی که دارد یکی از بزرگترین بازارهای جهان به شمار می‌رود. این بازار برای اولین بار در 15 می 1878 آغاز به کار کرد. می‌توان شروع به کار این بازار را با اوراق قرضه دولتی دانست که برای سامورایی‌های سابق ارائه شده بود. این بازار در شروع کار بازار اوراق قرضه دولتی و مبادلات طلا و نقره بیشترین حجم معاملات را به خود اختصاص داد، اما با رشد اقتصاد ژاپن و مدرن شدن این اقتصاد، معاملات سهام از دهه 30 میلادی آغاز شد. در بین نمادهای لیست شده در این بازار، شرکت‌های بزرگی چون تویوتا، هوندا و میتسوبیشی نیز قرار دارند. جالب است بدانید ساعت کاری این بازار از 8 صبح تا 11:30 صبح و همچنین 12:30 ظهر تا ساعت 17 است.

گروه بورس لندن (LSE)

بورس لندن (London Stock Exchange) یکی از بازارهای مالی قدیمی در سطح جهان بوده و از بدو تاسیس تاکنون سرمایه‌گذاران بسیاری را در خود جای داده است. در نخستین سال‌های فعالیت بورس لندن، هیچ مجموعه مشخصی از مقررات یا قوانین اساسی برای معاملات وجود نداشت. در فوریه ۱۸۱۲، کمیته این بورس، مجموعه‌ای از توصیه‌ها را تایید کرد که بعداً پایه و اساس نخستین کتاب قوانین مدون بورس شد. اگرچه این سند پیچیده‌ای نبود، اما در آن موضوعاتی همچون تسویه حساب، واگذاری، نکول و قصور در پرداخت به خوبی تشریح شد. در حال حاضر، بورس اوراق بهادار لندن از نظر ارزش بازار، حجم معاملات، دسترسی به سرمایه و نقدینگی با بورس نیویورک رقابت می‌کند و با فهرست شرکت‌های چندملیتی و بریتانیایی، یکی از بزرگ‌ترین بازارهای بورس جهان به‌شمار می‌رود.

بورس یورونکست

بورس یورونکست با ادغام بورس آمستردام، بروکسل و بورس پاریس در سال ۲۰۰۰ پا به عرصه بازارهای بین‌المللی نهاد. بورسی که بازه متنوعی از مشتریان و معامله‌گران داخلی و خارجی علاقمند به معاملات دارایی‌ها (از سهام و شاخص تا محصولات کشاورزی) را در بر می‌گیرد. یورونکست بزرگ‌ترین بازار سهام اروپا به شمار می‌رود. در طی سال‌ها پیش از آن‌که بازار بورس بین‌ قاره‌ای (Intercontinental Exchange یا ICE) یورونکست را خریداری کند، خود با چند بازار سهام دیگر نیز ادغام شد که مهم‌ترین آن‌ها، بازار بورس نیویورک بود. در سال ۲۰۱۴، بخشی از سهام شرکت یورونکست میان سهام‌داران اصلی تقسیم شد تا بار دیگر به یک نهاد مستقل تبدیل شود.

بورس اوراق بهادار هنگ کنگ (HKEX)

بورس هنگ کنگ یکی از بزرگترین بازارهای چین است که با نام اختصاری HKEX شناخته می‌شود. این بورس یک شرکت سهامی عام است و جزو فعال ترین بازار های سهام در دنیا به شمار می‌رود. در اصل، هنگ کنگ یکی از قطب های اقتصادی مطرح آسیا و حتی جهان به شمار می‌رود که در جنوب چین واقع شده است. به طور کلی، اولین بازار رسمی سهام چین، انجمن کارگزاران سهام هنگ کنگ بود که در سال ۱۸۹۱ به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. بنابراین می‌توان گفت که شروع فعالیت رسمی بازار سهام هنگ کنگ به قرن نوزدهم میلادی بر می‌گردد. البته با گذشت زمان، نام این انجمن تغییر کرد و تحت عنوان بورس اوراق بهادار هنگ کنگ شناخته می‌شود.

بورس اوراق بهادار شانگهای (SSE)

کشور پهناور چین طی سال‌های اخیر در عرصه اقتصادی شانه به شانه بزرگان جهان نظیر ایالات متحده حرکت کرده است؛ که بالطبع شانگهای به عنوان پایتخت اقتصادی این کشور از نقش و اهمیت به سزایی در این زمینه برخوردار است. بنابراین بازار مالی شانگهای نیز تحت تأثیر این شرایط به یکی از حساس ترین مراکز مبادلات مالی در جهان بدل شده است. این بازار در سال ۱۹۲۰ شروع به کار کرد و یکی از بزرگترین بازارهای بورس جهان می‌باشد. اوراق بهادار بورس چین شامل سه دسته اصلی سهام، اوراق قرضه و صندوق ها می‌باشند. اوراق خزانه، مشارکت شرکتی و مشارکت قابل تبدیل به عنوان اوراق قرضه در این بازار عرضه می‌شوند، که بازار اوراق خزانه پرطرفدارترین آن‌ها است. در حال حاضر بورس شانگهای 7.2 تریلیون دلار ارزش گذاری شده و پنجمین بازار بورس دنیا به حساب می‌آید.

بورس اوراق بهادار فرانکفورت (FSE)

این بورس توسط Deutsche Börse AG (بورس دویچه) اداره می‌شود که خود یک نهاد تحت قوانین عمومی است. بورس اوراق بهادار فرانکفورت با بیش از ۲۰۰ شرکت پذیرفته شده و ارزش بازار حدود ۲ تریلیون دلار از جمله بورس‌‎های بزرگ و بین‌المللی به شمار می‌رود. FSE یکی از اولین بورس های سهام جهان در کنار بورس لندن و پاریس است. در سال 1949، FSE پس از جنگ جهانی دوم در سطح بین‌المللی شناخته شد. بازار FSE دارای چندین شاخص است که شناخته شده‌ترین آن DAX است. مدیران این بازار با راه‌اندازی Xetra در سال ۱۹۹۷، موقعیت بورس فرانکفورت را به عنوان مکانی جذاب برای سرمایه‌گذاران خارجی و فعالان بازار تقویت کردند و این بازار به یک رقیب مهم برای بورس‌های قدرتمند و بزرگ دنیا تبدیل شد.

بورس اوراق بهادار استرالیا (ASX)

این بازار در ژوئیه ۲۰۰۶ با ادغام بورس اوراق بهادار استرالیا و بازار بورس آتی سیدنی، راه‌اندازی شد. ریشه‌های تاسیس این بازار به سال ۱۸۶۱ و راه‌اندازی بورس اوراق بهادار سیدنی باز می‌گردد. امروزه بورس استرالیا با گردش مالی روزانه معادل ۴٫۶ میلیارد دلار، همچنین با ارزش بازار ۱٫۴ تریلیون دلار، در فهرست ۱۰ بازار بورس اوراق بهادار جهان قرار دارد.

کلام آخر

بازار سهام را می‌توان یکی از مهم‌ترین اهرم‌های اقتصادی هر کشوری دانست که نقش مهمی در رونق چرخه اقتصادی ایفا می‌کند و وضعیت کلی اقتصاد یک کشور نیز با بررسی بازار بورس آن به سادگی امکان‌پذیر است. بازار بورس در تمام دوران، نوسانات بسیاری را مشاهده کرده و تا به امروز تغییرات و قوانین مختلفی در آن ثبت شده است. بااین‌حال چیزی که ثابت است این است که این بازار هیچ‌وقت خاموش نشده و با رکود و رونق خود همچنان یک بازار پرطرفدار در بین افراد مختلف کشور محسوب شده است. در این مقاله تاریخچه بازارهای بورس معروف جهان و بازار ایران را بررسی کردیم. شما چه تجربه‌ای از این بازار پر نوسان داشته‌اید؟